Celem niniejszego podsumowania przygotowanego przez European Prison Litigation Network (Europejską Sieć Litygacji Penitencjarnej), jej członków i partnerów jest informowanie działających w poszczególnych krajach prawników i organizacji społeczeństwa obywatelskiego o najważniejszych zmianach prawnych dotyczących więziennictwa w Europie.
Podsumowanie to zawiera wiadomości z 14 państw członkowskich Unii Europejskiej oraz z Ukrainy, Mołdawii, Wielkiej Brytanii i Rosji.
PEŁNA WERSJA W JĘZYKU ANGIELSKIM >>
EKSTRADYCJA
W Niemczech Federalny Sąd Konstytucyjny zawiesił procedurę ekstradycji osoby osadzonej do Turcji ze względu na to, że sądy rozpatrujące sprawę w niewystarczającym stopniu uwzględniły ryzyko, że popełni ona samobójstwo podczas transferu lub w czasie pozbawienia wolności w Turcji.
Uchwalenie ustawy wyszczególniającej zakłady karne, w których muszą przebywać więźniowie poddani ekstradycji w Ukrainie wywołało kontrowersje związane z problemem dyskryminacji ze względu na status osób osadzonych.
OCHRONA ZDROWIA
W Bułgarii sąd administracyjny orzekł, że krajowy środek zapobiegawczy nie może być wykorzystany do uzyskania tymczasowego zawieszenia wykonania kary, które może być zarządzone wyłącznie przez prokuraturę.
W Niemczech Federalny Sąd Konstytucyjny nakazał władzom zakładu karnego zapewnienie osadzonemu zastępczej terapii opiatami przez okres sześciu miesięcy w charakterze środka tymczasowego.
We Włoszech Sąd Kasacyjny odrzucił wniosek o czasowe zawieszenie wykonania kary złożony przez więźnia, który podjął strajk głodowy, wskazując, że pogorszenie stanu zdrowia osadzonego było konsekwencją jego własnej decyzji o kontynuowaniu strajku głodowego.
W Mołdawii Ministerstwo Sprawiedliwości aktualizuje przepisy mające na celu ułatwienie wcześniejszych zwolnień ciężko chorych osadzonych i pracuje nad rozszerzeniem tej możliwości na osoby tymczasowo aresztowane.
W Polsce Służba Więzienna nie była w stanie przez rok wdrożyć reformy, która wprowadziła możliwość zdalnego korzystania ze świadczeń medycznych przez osoby osadzone.
Również w Polsce Krajowy Mechanizm Prewencji kwestionuje stanowisko Służby Więziennej, zgodnie z którym funkcjonariusze SW nie mogą uzyskiwać dostępu do dokumentacji medycznej osadzonych bez uzyskania ich uprzedniej pisemnej zgody.
W Zjednoczonym Królestwie Inspektorat Więzień opublikował raport wskazujący na szereg niedociągnięć dotyczących przenoszenia osób osadzonych cierpiących na poważne zaburzenia psychicznie do szpitali.
INSTRUMENTY OGRANICZANIA WOLNOŚCI
Dekret wydany przez Ministerstwo Sprawiedliwości w Austrii nakazuje, aby wszystkie osoby osadzone, które opuszczają zakład karny w konwoju, miały założone kajdanki na ręce za plecami lub kajdanki zespolone.
W Hiszpanii dwa ostatnie raporty opublikowane przez Katalońskiego Rzecznika Praw Obywatelskich i Obserwatorium Systemu Karnego i Praw Człowieka Uniwersytetu w Barcelonie stwierdzają, że w Katalonii znacznie częściej stosowane są środki przymusu ograniczające swobodę poruszania się, z powodów medycznych i pozamedycznych. Metody te są jednak są coraz rzadziej stosowane w zakładach karnych zarządzanych przez krajowe władze penitencjarne.
DOSTĘP DO INTERNETU
W Portugalii Ministerstwo Sprawiedliwości ogłosiło pilotażowy projekt umożliwienia osobom osadzonym więźniom korzystania w ograniczonym zakresie z Internetu w trzech zakładach karnych w tym kraju.
W Ukrainie więźniowie uzyskali możliwość korzystania ze strony internetowej Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i jego serwisu komunikacji elektronicznej. Nowe przepisy ograniczają jednak płatny dostęp do Internetu dla osób skazanych na karę pozbawienia wolności, wobec których zastosowano karę dyscyplinarną umieszczenia w celi izolacyjnej lub objętych zakazem komunikacji ze światem zewnętrznym.
DOŻYWOTNIE POZBAWIENIE WOLNOŚCI
Mołdawskie Ministerstwo Sprawiedliwości zorganizowało warsztaty na temat wyroków dożywotniego pozbawienia wolności, mające na celu ułatwienie osobom skazanym na dożywocie ubieganie się o zwolnienie.
W Polsce Rzecznik Praw Obywatelskich wezwał Ministerstwo Sprawiedliwości do zniesienia wprowadzonej przez poprzedni rząd możliwości orzekania kary dożywotniego pozbawienia wolności bez możliwości ubiegania się o warunkowe przedterminowe zwolnienie. RPO wyraził również zaniepokojenie niedawną nowelizacją przepisów, która z mocą wsteczną zmodyfikowała przesłanki kwalifikacji do zwolnienia warunkowego dla tych osadzonych, którzy zostali skazani prawomocnym wyrokiem przed datą wejścia w życie reformy.
Ukraiński Sąd Konstytucyjny uznał za niedopuszczalną skargę wniesioną przeciwko nowemu mechanizmowi kontroli wyroków dożywotniego pozbawienia wolności. W skardze podniesiono, że mechanizm ten dyskryminuje skazanych na dożywocie, którzy w momencie wejścia w życie nowych zasad odbyli już ponad 15 lat orzeczonej kary.
MATERIALNE WARUNKI POZBAWIENIA WOLNOŚCI
W okresie poprzedzającym przypadające w czerwcu 2024 roku wybory federalne w Belgii tamtejszy samorząd adwokatów francusko- i niemieckojęzycznych oraz Liga Praw Człowieka opublikowały memoranda, w których proponują rozwiązania strukturalne poprawiające warunki odbywania kary pozbawienia wolności i zmniejszające przeludnienie zakładów karnych.
W Bułgarii sąd administracyjny dokonał szerokiej wykładni pojęcia „nieludzkiego i poniżającego traktowania”, stwierdzając, że obejmuje ono sytuację braku zmiany co najmniej raz w tygodniu pościeli i bielizny osobistej więźniów przez administrację więzienną.
W Czechach o trzy lata (do stycznia 2027 r) przełożono wejście w życie dekretu zwiększającego minimalną przestrzeń osobistą przeznaczoną dla osoby pozbawionej wolności, które pierwotnie planowano na styczeń 2024 r.
Sprawa obywatelki włoskiej pozbawionej wolności w Węgrzech zwróciła uwagę na panujące w tym kraju warunki pozbawienia wolności, które były przedmiotem dyskusji w Parlamencie Europejskim.
Wydany we Włoszech wyrok w sprawie warunków odbywania kary pozbawienia wolności zerwał z dotychczasową zasadniczą linią orzeczniczą sądów krajowych, a to ze względu na uwzględnienie nie tylko przestrzeni osobistej dostępnej dla więźniów, ale także ogólnego poziom higieny placówki.
Przeprowadzone przez mołdawskie Stowarzyszenie Promo-LEX dochodzenie w sprawie warunków pozbawienia wolności w więzieniu w Kiszyniowie wykazało, że rzeczywisty poziom maksymalnego obłożenia tamtejszego zakładu karnego był znacznie niższy niż oficjalnie podawany, co skutkowało zwiększonym przeludnieniem.
W Polsce Rzecznik Praw Obywatelskich alarmował władze o złym stanie cel przejściowych, w których nowo przyjęci więźniowie umieszczani są tymczasowo po przyjęciu do zakładu karnego.
Rumuński Sąd Najwyższy orzekł, że powództwa o odszkodowanie za szkodę niemajątkową wynikającą z nieodpowiednich warunków osadzenia powinny być wytaczane przeciwko skarbowi państwa, a nie administracji więziennej.
Ukraińskie Ministerstwo Sprawiedliwości odroczyło do stycznia 2025 r. wejście w życie nowelizacji przepisów podwajających dostępność łazienek dla osób osadzonych.
ORGANIZACJE POZARZĄDOWE
W Rosji w dalszym ciągu kurczy się przestrzeń obywatelska: władze uznały anarchistyczną Federację Czarnego Krzyża za „niepożądaną” i skazały Olega Orłowa, wybitnego działacza na rzecz praw człowieka i współprzewodniczącego Centrum Praw Człowieka Memoriał, na karę dwóch i pół roku pozbawienia wolności.
PRAWO KARNE
W Belgii uchwalono nową ustawę o wymiarze sprawiedliwości w sprawach karnych oraz kompleksową nowelizację Kodeksu karnego. Chociaż kara pozbawienia wolności jest w tym kraju definiowana w Kodeksie karnym jako środek ostateczny, to reformy rozszerzają zastosowanie tymczasowego aresztowania, wprowadzają nowe rodzaje przestępstw i zaostrzają kary za niektóre wykroczenia. Samorząd adwokatów francusko- i niemieckojęzycznych oraz Liga Praw Człowieka skrytykowały te środki, argumentując, że kreują one ryzyko pogorszenia i tak już znacznego przeludnienia zakładów karnych.
Szeroko zakrojone nowelizacje niedawno przyjętego kodeksu karnego (z 2019 r., zmienionego w 2021 i 2022 r.) mają znacząco wpłynąć na prawa więźniów i warunki pozbawienia wolności w Grecji. Reformy zwiększą m.in. wymiar kar pozbawienia wolności, ograniczą możliwość zawieszania kary pozbawienia wolności i zwolnienia warunkowego, rozszerzą stosowanie tymczasowego aresztowania i wprowadzą bardziej restrykcyjne zasady postępowania w sprawach nieletnich.
W Hiszpanii władze Katalonii przyjęły dwuletnią strategię promowania środków alternatywnych wobec kary pozbawienia wolności i otwartego systemu wykonywania kary.
TYMCZASOWE ARESZTOWANIE
Polskie Ministerstwo Sprawiedliwości przyjęło do wiadomości problem nadużywania tymczasowego aresztowania i ogłosiło, że trwają prace nad modyfikacją przesłanek jego stosowania.
PRACOWNICY WIĘZIENNICTWA
We Francji weszła w życie reforma modyfikująca status strażników więziennych. W ramach tej reformy zwiększone zostały wymagania dotyczące wykształcenia strażników więziennych. Otrzymali oni również podwyżki pensji.
WIĘZIENIA W CZASIE WOJNY
W Ukrainie dyrektor kolonii penitencjarnej został skazany zaocznie na karę dożywotniego pozbawienia wolności za to, że pozwolił rosyjskim siłom okupacyjnym wykorzystać część kierowanej przez siebie placówki, a także osadzonych do pracy.
Również w Ukrainie nowa ustawa przewiduje, że ci skazani, którzy nie odbyli całej kary, ponieważ zostali przymusowo przeniesieni do Rosji muszą odbyć pozostałą część kary po powrocie do kraju.
ŻYCIE PRYWATNE I RODZINNE
W Czechach nowa ustawa ujednolica zasady zarządzania dochodami więźniów przez administrację zakładów karnych. W szczególności nowe prawo gwarantuje, że część dochodów osadzonych musi zostać im przekazana na pokrycie podstawowych potrzeb (zdrowie, higiena, żywność).
Na Węgrzech krewni więźniów odnotowali pozytywną zmianę w ustaleniach dotyczących widzeń, a wysokie przezroczyste przegrody zostały zastąpione przegrodami o wysokości 20-50 cm, które umożliwiają ograniczony kontakt fizyczny na początku i na końcu widzenia.
Włoski Sąd Konstytucyjny uznał prawo osób osadzonych do okazywania uczuć i orzekł, że muszą mieć możliwość spotykania się ze współmałżonkiem lub partnerem bez nadzoru administracji więziennej. Sąd podkreślił, że utrzymywanie więzi emocjonalnych ma zasadnicze znaczenie dla zdrowia psychicznego więźniów, które wraz ze zdrowiem fizycznym stanowi istotę ludzkiej godności.
W Mołdawii niedawno przeprowadzona nowelizacja Kodeksu wykonawczego ma na celu ułatwienie organizacji widzeń krótko- i długoterminowych. Nowelizacja ta wzmacnia również ochronę osób osadzonych, którzy dopuścili się samookaleczenia i wzmacnia przysługujące więźniom prawo składania skarg.
W Polsce nowy rząd cofnął zmiany wprowadzone przez poprzednio rządzącą ekipę, dzięki czemu osoby pozbawione wolności ponownie mogą komunikować się telefonicznie z rodzinami co najmniej dwa razy w tygodniu.
Również w Polsce, Rzecznik Praw Obywatelskich zaalarmował Ministerstwo Sprawiedliwości o sytuacji więźniów, którzy odbywają karę z dala od rodzin – zjawisko, które nieproporcjonalnie dotyka przebywające w zakładach karnych kobiety.
W Rosji orzeczenie Sądu Najwyższego i nowo wprowadzone przepisy jeszcze bardziej ograniczyły kontakty osób osadzonych ze światem zewnętrznym, zakazując im korzystania z przenośnych odbiorników radiowych i uznając za niezgodne z prawem przekazywanie więźniom telefonów komórkowych lub innych środków komunikacji.
Ukraiński Sąd Konstytucyjny uznał za niekonstytucyjne przepisy Kodeksu karnego wykonawczego odmawiające skazanym na karę dożywotniego pozbawienia wolności prawa do uzyskania przerwy w odbywaniu kary w celu odwiedzenia ciężko chorej osoby bliskiej lub wzięcia udziału w jej pogrzebie.
PRAWA PROCESOWE
We Francji sąd administracyjny orzekł, że przysługujące osadzonemu prawo do osobistego stawienia się na rozprawie stanowi element jego prawa do skutecznego środka odwoławczego. Skarżący, który kwestionował jego umieszczenie w celi izolacyjnej, nie został dopuszczony do osobistego wzięcia udziału w rozprawie ze względów bezpieczeństwa.
SYSTEM WYKONYWANIA KARY
Na Węgrzech niedawno przyjęty dekret ministerialny określił zasady nowego systemu punktowego kar i nagród, określający systemy wykonywania kary.
W Litwie nakazem Służby Więziennej wprowadzono obowiązkowy elektroniczny monitoring więźniów przenoszonych do domu przejściowego. Monitoring ma trwać co najmniej miesiąc od daty przeniesienia.
REINTEGRACJA
W Rosji weszła w życie nowa ustawa o dozorze kuratorskim, określająca szereg środków ułatwiających powrót więźniów do społeczeństwa. Eksperci skrytykowali niejasność przepisów, które w niewielkim zakresie uzupełniają obecne regulacje i nie uwzględniają faktu, że osoby osadzone były masowo rekrutowane do udziału w konflikcie w Ukrainie.
ŚRODKI OCHRONY PRAWNEJ
W Bułgarii najnowsze orzecznictwo sądów administracyjnych w sprawach dotyczących zarzutów nieludzkiego i poniżającego traktowania wykazuje rozbieżności dotyczące kwestii zwrotu przez osadzonych kosztów sądowych poniesionych przez administrację więzienną w przypadku przegrania przez nich sprawy. Stwarza to niepewność prawną dotyczącą stosowania środków zapobiegawczych i odszkodowawczych w sprawach penitencjarnych.
PRAWO DO ŻYCIA
Brutalna śmierć kilku znanych postaci, którzy odbywali karę pozbawienia wolności w Rosji, w tym Aleksieja Nawalnego, oraz niedawno opublikowane dane statystyczne wskazują na liczne naruszenia prawa więźniów do życia.
ZMIANA SPOSOBU WYKONYWANIA KARY
Portugalski sąd apelacyjny orzekł, że środki ułaskawienia muszą być brane pod uwagę przy obliczaniu długości odbytej kary jako przesłanki umożliwiającej zmianę sposobu wykonywania kary.
W Zjednoczonym Królestwie sąd orzekł, że reforma ustawodawstwa, która skutkuje pozbawieniem nieletnich uznanych winnych morderstwa i skazanych po ukończeniu 18. roku życia możliwości skrócenia kary w oparciu o wyjątkowe postępy resocjalizacji jest niezgodna z Europejską Konwencją Praw Człowieka.
ZMIANA MIEJSCA ODBYWANIA KARY
Niemiecki Federalny Sąd Konstytucyjny zwiększył ochronę prawną przysługującą osadzonym w przypadku zmiany miejsca wykonywania kary. Rozpatrywana sprawa dotyczyła osadzonego, który został poinformowany o przeniesieniu bezpośrednio przed jego przeprowadzeniem, mimo że decyzja w tej sprawie zapadła siedem tygodni wcześniej.
ZATRUDNIENIE
W Niemczech opublikowano kluczowe elementy raportu przygotowanego przez grupę roboczą ds. pracy osób pozbawionych wolności. Raport przewiduje podwyższenie wynagrodzenia uzyskiwanego przez pracujących więźniów do wysokości 15% przeciętnego krajowego wynagrodzenia oraz zmianę systemu rekompensat niepieniężnych (obniżenie kary o okres do 12 dni za każdy przepracowany rok).
We Włoszech Sąd Pracy orzekł, że byli więźniowie mają prawo do świadczeń dla bezrobotnych z tytułu pracy świadczonej w zakładzie karnym niezależnie od tego, czy są zatrudnieni przez prywatną firmę, czy przez administrację więzienną.
Raport Katalońskiego Rzecznika Praw Obywatelskich, który ukazał się w Hiszpanii podkreślił liczne niedociągnięcia w organizacji pracy osób odbywających karę więzienia w tym regionie (począwszy od niskiego poziomu zatrudnienia, zwłaszcza w przypadku kobiet, a skończywszy na niskich płacach i braku reprezentacji pracowniczej).
WE WSPÓŁPRACY Z
Projekt finansowany przez Unię Europejską i Fundusz im. Roberta Carra. Wyrażone w nim poglądy i opinie stanowią jednak wyłącznie poglądy i opinie autorów i nie muszą prezentować oficjalnego stanowiska Unii Europejskiej lub Funduszu im. Roberta Carra. Unia Europejska i Fundusz im. Roberta Carra nie ponoszą za nie odpowiedzialności.
